Хайгуулын хувь заяаг малчид биш хууль шийддэг

Малчин та геологи, уул уурхайн салбарыг дэмжихгүй байж болно, үүнийг бид хүндэтгэнэ. Тийм бол та төрөөс олгож буй халамжийг авахаа больё гэж хэлдэг ёс зүйтэй байх хэрэгтэй” хэмээн геологич Ч.Энх-Амгалан “Mining week”-ийн индэрээс хэлж орхив. Түүний эшлэлийг олон нийтийн сүлжээнд геологичид идэвхтэй хуваалцсаныг харвал орон нутаг хийгээд чулуулгийн шинжээчид хоорондын үл ойлголцол туйлдаа хүрчихсэн гэмээр.

Гэтэл “Mining week”-ийн үеэр малчдаас геологи, хайгуулыг эсэргүүцсэн дуу хоолой цухалзсангүй. Хариуцлагагүй уул уурхай, мөн уул уурхайн тогтвортой хөгжлийн засаглалын сэдэвтэй хоёр ч удаагийн бага хурлаар компаниуд болон орон нутгийн иргэд хоорондын харилцааны асуудлыг хөндсөн билээ. Шангри-Ла-гийн тансаг танхимыг зорьж ирсэн малчид уул уурхайн тусгай зөвшөөрөл олголт, шийдвэр гаргалтад оролцох эрхээ эдлэх хүсэлтэйгээ илэрхийлсэн.

Өмнөговь аймгийн малчин н.Энхбаяр “Хариуцлагагүй уул уурхай нь иргэдийн оролцоогүйгээс болж үүсэж байгаа. Бүх л шатанд иргэдийн оролцоо хангагдаагүй учраас Өмнөговийн Цагаан дэл уулын боомт, Дорноговийн Улаанбадрахын асуудлууд гарч ирж байна. Ерөөсөө тусгай зөвшөөрөл олгохоос эхлээд л бүх шатанд иргэдийн оролцоо байхгүй байна. Сүүлдээ сонгон шалгаруулалт гээд бүр байхгүй болголоо. Иргэдийн оролцоогүй шийдсэн бүхэн хүний эрхийн зөрчил, экологийн тэнцвэрийн алдагдал гээд хариуцлагагүй бүхнийг дагуулаад явж байна” гэв.

Уул уурхайн нөлөөлөлд хамгийн их өртөж буй иргэд тусгай зөвшөөрөл олгохоос эхлээд уурхайн хаалт хүртэлх бүх үе шатанд оролцох хүсэлтэй. Энэ л амьдрах орчинд нь халтай болж, ахуйд нь сөрөг нөлөөлөл үзүүлэхээс сэргийлэх цорын ганц зөв арга зам гэж тэд ойлгож буй. Түүнээс биш хайгуулыг эсэргүүцэж, уул уурхайн салбарыг уналтад оруулж, улс орныхоо эдийн засгийг туйлдуулах гээд байгаадаа биш аж.

Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл 2008 онд нийт тусгай зөвшөөрлийн 79%-ийг эзэлж байсан бол 2022 оны нэгдүгээр улирлын байдлаар 34% болж багассан. Сүүлийн 10 жилд хайгуулын талбайн хэмжээ Өмнөговьд 10 дахин, Говь-Алтайд 4-5 дахин, Ховдод 3 дахин, Төв аймагт 2.5 дахин хумигдсан байна. Өөрөөр хэлбэл, хайгуулын тусгай зөвшөөрөл цөөрсөн нь олон жилийн өмнөөс, удаан явцтай үргэлжилсэн байна. Түүнээс биш сүүлийн 2-3 жил л сүртэй ярьж байгаа малчдын эсэргүүцэл шалтгаан нь мөн үү гэдэг бас эргэлзээтэй.

Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл хэзээнээс багасаж эхэлсэн бэ, үүнд юу нөлөөлсөн бэ гэдэгт нээлттэй өгөгдлийн тусламжтай хариулт олохоор #Data Meet Up уулзалтыг есдүгээр сарын 13-нд ОУСК болон Монголын ОҮИТБС-аас санаачлан оролцогч талуудын дунд зохион байгуулав. УУХҮЯ, АМГТГ болон МУУҮА, Монголын үйлдвэрлэлийн геологичдын холбоо, “Ил тод сан” ТББ-ын төлөөлөл болон хараат бус геологич П.Саранчимэг нар тус уулзалтад оролцсон юм.

ОҮИТБС-ын цахим системд бүртгэлтэй тусгай зөвшөөрлийн 2008 оноос хойшхи өгөгдөлд дүн шинжилгээ хийж үзвэл 2008-2015 онд хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн тоо тасралтгүй буурсаар ирсэн. Найман жилийн хугацаанд бараг гурав дахин цөөрсөн. Харин 2016 онд Х тусгай зөвшөөрөл огцом нэмэгдсэн боловч түүнээс хойших жилүүдэд мөн л тасралтгүй багассаар байна. Эндээс харахад геологи хайгуулын салбарынхан ба орон нутгийнхны хоорондын үл ойлголцол тэртээ дээр үеэс эхэлсэн мэт. Нийтэд нь аваад үзвэл хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгох өргөдлийн шийдвэрлэлт 2009 онд 53%, 2010 онд 34%, 2015 онд 28% гэх зэргээр тасралтгүй багассаар байж. Шинээр олгосон хайгуулын тусгай зөвшөөрөл ердөө 2006 байгаа бол дуусгавар болсон 2642, цуцлагдсан 2721 тусгай зөвшөөрөл байна.

Тэгвэл #Data Meet Up уулзалтад оролцсон салбарынхан хайгуулын тусгай зөвшөөрөл буурсан шалтгааныг дээрхээс тэс өөрөөр тайлбарласан юм. 2011 онд тусгай зөвшөөрөл олгохыг хуулиар хориглосноор 2014 он гэхэд хүчин төгөлдөр хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн тоо хоёр дахин буурахад нөлөөлжээ. Хэдийгээр 2013 онд Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг дэмжих тухай хууль гарсан ч энэ нь хайгуул болон уул уурхайн салбарт эерэгээр нөлөөлөөгүй. Улмаар 2015 оноос геологи хайгуул явуулах хүсэлтийг сонгон шалгаруулалт болон өргөдөл гэсэн хоёр янзаар хүлээж авдаг болов. Гэхдээ тусгай зөвшөөрлийн наймааг зогсоохын тулд 2018 оноос өргөдлөөр биш зөвхөн сонгон шалгаруулалтаар олгодог болов. Гэвч сонгон шалгаруулалтын мэдээлэл нууц байдаг, шалгаруулах комисс нөлөөллөөс ангид байж чадаж байгаа эсэх нь эргэлзээтэй тул Засгийн газар цахимаар олгох шийдлийг бодож олов.

МУУҮА-ын Гүйцэтгэх захирал Д.Эрдэнэтуяа “Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн уналтад хууль эрх зүйн орчин маш их нөлөөлдөг ч эргээд сэргээхэд хуулийн өөрчлөлт бараг нөлөөлдөггүй” хэмээв. Хараат бус геологич П.Саранчимэг “Олон улсын хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн идэвх зах зээлийн хуулиар явагддаг. Тухайлбал, өнөөдөр дэлхийн засаг хямарч байхад алтны салбарын геологи хайгуул идэвхтэй байгаа бол эсрэгээрээ эдийн засаг хөгжиж байвал төмрийн хүдэр, зэсийн салбарт оруулж буй хайгуулын хөрөнгө оруулалт нэмэгддэг. Харин Монголд хууль эрх зүйн орчин маш их нөлөөлж байна” хэмээв.

“Mining week” арга хэмжээний гурав дахь өдөр болсон “Сайн засаглал ба салбарын тогтвортой хөгжил” хэлэлцүүлгийн үеэр Монголын үйлдвэрлэлийн геологичдын холбооны гишүүн, геологич Ц.Мөнгөншагай “Уул уурхайн тусгай зөвшөөрөл бол бизнес, үл хөдлөх хөрөнгө биш. Төр компани ба орон нутаг хоёрыг уулзуулах механизмыг бүрдүүлээд өгчих. Түүнээс биш дунд нь орж янз бүрийн зохицуулалт хийх гэж оролдоод хэрэггүй! Төр өөрөө засаглах эрхээсээ татгалзаж байж сайн засаглалын хэлбэр болно” хэмээн байр сууриа илэрхийлсэн юм..

Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн хувь заяаг улс төрийн шийдвэр, хууль, дүрэм журмууд шийдсээр ирсэн атал яагаад ч юм орон нутгийнхан л геологи хайгуулын хөгжлөөс доош чангаагаад байгаа мэт ойлголтыг дээрээс шидэж буй нь харамсалтай.

                                                                                                                                                                                                                        З.Цэлмэг